Tixgalinta Taariikhda

Taariikhda waxaa ku sugan casharo iyo waxyaabo lagu Cibro qaato marka Si wanaagsan loo dheehdo , Alle Koreye waxa uu Nabi Muxamed CSW ugu mana sheeganayaa Marar badan in uu uga waramay Qisooyin noocooda kuwii Ugu wanaagsanaa iyo Qisooyinkii Anbiyadii ka horaysay. Alle koreye waxa uu quraanka Meelo badan ku
leeyahay ( Warkooda waxaa ku sugan cibro). Waxaanan kaaga warami wararkii Anbiyadii kaa horeysay oo aanu qalbigaaga ku dajini)Bal hada eeg halkaas waxaad ka Arkaysaa in Taariikhdu Ay tahay Muhiim. Taarikhda waxaad ka helaysaa Arimo badan oo kaa qarsoonaa Marbana waxay kugu Abuuraysaa Dareen Gaar ah iyo Iswaydiin Suaalo Badan. Hadii aad akhrinayso Taariikh ama lagaaga sheekaynayo Taarikh ku saabsan Dagaal Qadhaadh waxaa naftaada galaysa Dhiiranaan Sidoo kale Hadii lagaaga waramayo mid ku Saabsan Badhaadhe Naftaadu way ku dagaysaa waanay ku raaxo galinaysaa.

Mar kale Alle Koreeye waxa uu leeyahay (Miyaydaan garanayn kuwii idinka horeeyay iyo halkii ay ku danbeeyeen) Yacni eeg Halkaasi waa Xasuusin waxaa la xasuusinayaa waxyaabo Nafahoodu ilowday waxaa la xasuusinayaa Taariikhdii Umadihii ka horeeyay iyo Cidhibtodii Xasuusin taasi kadib in badan oo adoomaha caqliga leh ahi way Baraarugaysaa waxaanay Oganayaan In aanay Aduunyadu Macno lahayn kol Hadii Nabi Muxumed oo dad ugu Sharaf badnaa Laga Oofiyay.

Alle Koreye isagoo adoomihiisa la hadlaya waxa uu leeyahay (Dhulka socda oo eega taariikhiihii dadkii idinka horeyey, wixii ka hadhay ama ay ka tageen iyo sobobaha loo halaagay) Tanina waa xasuusin waxa la xasuusinayaa Halaagyadii iyo Cidhibtii dad badan oo ku kibray Aduunyada oo Fircoon ka mid ahaa oo Qaabiil ka mid ahaa , Xusuusinta taariikhdaasi Waxay Hanuun u noqon kartaa Dadka Wax garadka ah ee Yara Dhakoolsan ee aduunyadu yara Hogaamisay .

Taariikhdu kaliya uma baahna in wakhtiga la isku dhaafiyo uun oo lagaga sheekeeyo meela fagaarayaashe ee lagu kulmo sida Maqaaxiyaha Shaaha laga Cabo ama Kuwa Jaadka lagu budliyo Balse way ka muhiimsan tahay waxaa ku sugan cibro una baahan tahay in lagu dul nasto lagana kordhisto casharo si wax loogu qaato. 

Taariikhdu waa Illaha Ama Wadada aad kaga guulaysan Karto arin aad Mar hore ku Guuldaraysatay Balse waa marka aad daraasaynku samayso oo aad fahanto halkii uu marki hore qaladku ka dhacay ee arimuhu ka liiceen Xalna aad u raadiso. Inaad ku xisaabtanto Taariikhda, Waxa taagan iyo Timaadada dhaw isagoo wax ka odhanaya Abwaan, Ibrahim Sheikh Saleban (Gadhle) Hab farshaxanimo uu suugaaaysana u dhigaya waxa uu yidhi :-

Waxaad shalayto mudatiyo,

Mahadhada xusuusnoow,

Halkii qorigu kaa muday,

Mar labaad lugtaadiyo,

Cagtu yaanay kula marin,

Maantiyo dantaadiyo,

Yaan mililku kaa lumin,

Maalmaa danbeeyiyo,

Waxa maqanna faallee,

Taariikhda waxaa laga dhex helaa lagana dheegtaa dadyawgii kaa horeeyay heerkoodii nololeed ama habkoodii nololeed, Quwadoodii iyo dhaqanadoodii.

Taariikhdu heerka ama kaalinta ay kaga jirto Umadaha islaamka iyo Gaaladaba waxaa tusaale inoogu filan, Dadyawga horumaray ee Ilbaxnimoyinka Hiigsaday waxa ay falawgeeda ku jiraan dadaal badan oo Naf iyo maal ahna ay ku bixiyaan sidii ay u heli lahaayeen Arhaanta ama Dadyawgii hore iyo cidhibtootiidi.

Waxay ugu farxad badan yihiin marka ay helaan Illo ay u raacaan taariikh hore Waxay barteen cilmiga taariikhda waxanay u sahashay ama ay gaadheen heer in ay saadaaliyaan dadyawgii hore cabirkooda ama intii ay dherer iyo balacba leekaayeen, xataa imika waxay ay ku talaabsadeen talaabooyin ay ku xaqiijinayaan Xayawaano hore ugu noolaa koomkan balse Hada dabar Go’ay Sida xayaawanka lagu magacabo (Dinosaur), Meelaha qaarkood waxay heleen waxyaabo lagu xardhay Buuro, Dhagaxaan iyo meelo kaleba taasi oo ay ka faaiidaysanayaan Cilmiyo badankeenu aynaan uba dhabo Galin.

Dadyawga reer Yurub waxa kale oo ay baadhitaan ugu jiraan in ay ogaadaan meel walba dadkii dagi jiray Qaab dhismeedkoodii intii ay dherer leekaayeen ama Awoodoodu intii ay leekayd ayaa ay saadaaliyaan iyagoo Adeegsanaya Cilmiga Taariikhda ama ka dheehanaya waxyaabo ay samayn jireen sida in ay ka tixraacaan Dhagax la qoray, Lafo hore ama Xabaalahoodu inta ay cabirkoodu leekaayeen, Hadii aad u fiirsato Meelaha Xabaalayaasha qaarkood sida Dhulalka Awdal , Salal,Sanaag waxaad arkaysaa Xabaalo Waawayn oo ka Waaweyn kuwa aan Hada Aragno Sobobtuna waxay tahay Dadka ku Aasan ayaa ka Waaweyn Dadkan Maanta ku nool Koomka. 

Wadanada Reer Galbeedku Si ay taariikh u helaan waxa ay ku bixiyaan kharash badan waxaanay u tagaan meelo fogfog waraysiyana ka qaadaan dadyawga kale bal in ay ka helaan Xog yar oo ka qarsoon, waan la soconaa in dadyaw badan oo taariikh yahano ahi maalin walba Yimaadaan LaasGeel bal si ay taariikh uun uga helaan balse inagoo masaafad yar u jirnaa ma tagno ama way yartahayba in baadhitaan lagu sameeyay ama wakhti la siiyay sidii wax looga ogaan lahaa. La isma waydiin Sobobta ninka cadaanka ah ee reer Galbeed kaga so noqnoqonayo Laasgeel ?

Xataa Iska daa taariikh baadhitaan lagu sameeyo ee Hayaankii Dawladnimadan loo soo maray ayaan Taariikh sax ah laga hayn buugaag dad ajaanib ah qoreen way jiraan oo ay ka qoreen Somalida. Balse Buug Taariikhda Somaliland sifiican uga warama waxaan arkay Halbuug kaasoo uu qoray Sayid Maxamed Dheegay oo la yidhaa (Taariikhda Somaliland 1960 ka hor) buugaasi waa buug lagu nuuxnuuxsaday loona galay dadaal badan waxaana sharaf u ah qoraaga in uu buug ku kaydiyay Taariikh Umadeed oo sii Hoobanaysay lahaydna Maalmo qadhaadh iyo macaan Iskudu dhafan, Mahad badan ayuu inaga mudan yahay.

Bulshada reer Somaliland waxa ay soo martay wakhtiyo kala duwan oo ay mid waliba wada tay arimo Xasaasi ah waxa ay so martay hab Siyaasadeed Guracan iyo mid Qabaw mid Qadhaadh iyo mid Macaan intaasi hadii taariikhdooda la hayn lahaa ama la dhuxi lahaa oo ka daba tag lagu samayn lahaa maanay tusaale fiican u noqoteen arimaha manta taagan, Is fahan la’aanta Xisbiyada Mucaaradka iyo is qabqabsiga Golayaasha? Jawaabtu waa Haa!!! Tusaale ayay u noqon lahayd sobobtoo ah Suaalo ayaa imanaya u baahan in looga jawaabo si caqli gal ah oo aan Caadifadaysnayn Sida :-

ü Markii ay Qadhaadhka ahayd maxaa sobobay Qadhaadhka?

ü Maxaa Macaan Kusoo dabaalay ee ku xaliyay hab wanaaga kuna xasiliyay Nabdoonaan?

ü Markii ay Hawluhu sida wanaagsan u socdeen maxaa kharibay oo u liiciyay dhanka xumaanta, Qabyaalada iyo Musuqmaasuqa?

ü Markii ay guracnayd maxaa dhaliyay guracaas ?

ü Sidee ama Yaa toosiyay oo ka saaray halkay ka qaloocday turxaan bixintana ku sameeyay ?.

Waa midaasi qaaciidada ay ku xisaabtamaan dadyawga waxgaradka ahi ee Saaxibul caqliga ahi balse halka iyada tan ah ay ka liigtay baa ah bulshada ama Madaxda reer Somaliland waa dad aan Indho Indhayn Taariikhda iyo Habkii isbadaladii hore kumana dadaalaan badankoodu xalnta arimaha is hirdinaya iyagoo ka dheehanaya wixii ay Taariikhdu hore ugu xariiqday .

Wakhtiyadii hore hadii ay Dawladnimadeenu qumanaaan wayday oo aan warkeediina hayno maxaa inoo diiday Jidkii hore loo maray Mid ka duwan oo ka tayo Fiican inaynu marno, Waxaynu ka kori waynay Is Qaqabsi Dawlada iyo Baarlamka ama Guurtida iyo Baarlamanka Ama Shicibka iyo Dawlada taasi,. Abwaan Cabdillahi Suldan Timacadde ilaahay ha u naxariisto waxa uu Tuducyadan hoose ku xardhay in ayna Somalidu waligeed Taabo-gal ka noqonayn Musuqmaasuq, Cadaalad daro, Iyo Muran aan midho lahayn waxaanu yidhi :

Habar habartan loo kala baxay iyo Hiririgtii yeedhay,

Harfadii Gidaarada la sudhay Dumarkii Heesaayay,

Hadafbaa dhismaha Baarlamaan lagu Hubeeyaaye,

Hadbana shicibku caynkuu yahay baa lagu Hogaanshaaye,

Hanaankii wax loo dooran jiray wali ma haysaane,

Hadii ay taladu kuu muuqatoon lagula Haaneedin,

Hifaatiyo waxay kugu tartaa Huq iyo Ciile,

Anuunbaa hanganayee wanaag uma hilawdaane

Arimaha uu Abwaanku ku nuuxnuuxsaday ee kuu sheegay Gabaygan waa qaar aynaan ka korin Afartan sano ka hor ilaa Hada way Muuqdaan Tirona malaha inta ay is maandhaafeen Golayaasha Somaliland ama Maamulku waa midaasi mida uu cabdillahi leeyahay Anuunbaa is kaa daalayee maaha dad xaga wanaaga u sii jeeda.

Taariikhdu waa ilo ama iftiin aad ku arki karto habka dhisitaanka ama horumarinta dawladeed ee ay ku horumareen Dawladaha hada Ilbaxnimada Hiigsaday, waxaad taariikhdooda ka helaysaa waxyaabihii ugu muhiimsanaa ee u horseeday inay horumaraan iyo waxyaabihii ay ku khaldameen ee Guuldaradu ka dhalatay.

Maanta arinta taagan waa taariikh waxaanay taarikh u tahay bulshada danbe ee aan imika nolayn waxa ay u noqonaysaa Taariikh Xiiso galinaysaTusaale ahan waxaa la odhan doonaa afartan sano kadib Madax wayne Daahir Riyaale Kaahin waxa u xilka qabsaday kadib markii u dhintay Maxamed X. Ibrahin Egal May 3, 2002 , Intii uu Xilka hayay waxa uu wadanka galiyay dhawr jeer khatar una horseedi gaadhay Burbur iyo inay la mid noqoto somaliya oo wakhtigaas ahayd dawlad tag daran laangadhaynaysay oo Burbursanayd, Qabqablayaal, Culimo, iyo qaar kalena ay isku hirdinayeen, Arintaasi wax ay xiso galinaysaa qofkii aan wakhtigaas jirin waxaanay u noqonaysaa Taariikh ama Toosh uu wax ku Iftiinsan karo.

Isbadbadalka aduunka waxa laga ogaadaa Taariikhda dhexdeeda tusaale ahaan waxaynu usoo qaadan karnaa inagoo aan meel fogba wax ka dayin shalay bay ahayd markii uu Madax waynihii Jamhuuriyada Somaliland Maxamed Xaji Ibrahin Cigal uu qaramada midoobay ka qudbadaynayay una doodayay China oo aynu manta aragno Kuna jira Wadana Diidmada Qayaxan Cid walbana ka dharagsan tahay heerka ay caalamka ka taagan yihiin iyo sida looga danbeeyo. Maxaynu Isku waydiin waynay tolow china oo aynu shalay u doodaynay maxay ku horumareen uguna mid yihiin wadanada Diidmada Qayaxan. Miyaanay ahayn in aan kaga dayano habka horumarka wanaagsan ee ay ku talaabsaden mudadaas Gaaban

Abwaan Mohamed Ibrahim Warsame ( Hadraawi) waxa uu tuducyadan hoose inoogu sheegayaa in taariikhda kadaba tag lagu sameeyo iyo in wax laga ogaado Arimihii hore sidii ay wax u dhaceen, Waxa kale oo uu abwaanku leeyahay Hadii ay wax kaa qarsoon yihiin ku dadaal inaad waydiiso dadka garanaya, Abwaanku waxa uu yidhi :

Ashqaraarka kibirkiyo

Yaanay iiddu kula tegin

Ha ku tuman aleelaha

Ha afduubin xaajada

Isirkeeda doon doon

Ka ummuli tusaalaha

Alif macallin weydii

Bal abuurta dunidiyo

Shalay iyo awaasheed

Aashaa dib ugu noqo

Bal oddoros hilaadaha

Bal malee wax iman kara

Berritiyo ayaamaha

Ifafaale daymood

Bal iskaa ka sheekee

Wixi aadmi soo maray

Taariikhda uur baadh

Inkastoo Abwaanku maansadan u adeegsaday hab kale balse nin waliba halkii bugta ayuu ku bogsiiyaaye inana waxaynu u adeegsanay ama ku macnaysanay uun halkii aan uga dan lahayn oo ah in Taariikhda lagu xisaabtamo doorka ay ka ciyaarto Nolosha Basharka.

Gubaabo.

Wakhtiyadi hore Bulshada reer Somaliland may qori jirin waxba balse waxa ay ahaayeen Bulsho hadasha laakiin manta Hadal ama Qaab xikmadaysan bulshadan hadu kuma gudbin karto waxyaabaha imika taagan ama Taariikh balse waa bulsho hada Yaraanteedu u heelan yihiin Wax qorida,Qoraalku waa hab ka fudud habkii Gabayga ama xikmada qof kastaa wu karaa inuu wadciga mar walba taagan wax ka qoro balse xil la iskama saaro Taas Ogowna maalin walba oo ku dhaafta ama taagani waa taariikh waaxaanay wadataa wadci gooniya soomaalidu waxay tidhaa (Waagii baryaaba Waayo leh ) Nasiib daro Dawlada dhan ee Somaliland xataa malaha meelo wax lagu kaydiyo ama madxaf caalami ah, Mana jiraan dad u xilsaaran inay urirayaan oo kaydiyaan Taariikhda ama Habdhaqanka wadanka Dawladuna xil iskama saarin Hawshaasi Mugeeda leh.

Taariikhdu waa tusaha Wixii Tegay

Maanso Qalin ku dirir ah.

Teelteelka dunidiyo

Tarankiyo abkeediyo

Sidii loo taxnaa

Tan iyo haabiil ba

Tiraanyaday lahayd

Ama tii wacnayd

Talantaali wixii tagay

Tu kastoo la joogaba

Taws iyo dhibaatiyo

Halkii ay ka tiicday

Ama ay ka toostay

Tusaheena weeyoo

Halka lagu tilmaanshiyo

Tiriig lagu iftiinshaa

Taariikhda weeyee

Tix galiya Dadwaynaw

Toomkaynu joogniyo

Tusmadii horeetiyo

Talaabadii aan qaadnay

Halkay ka turunturotiyo

Tubtii ay ka tiicday

Tiriig aan ku baadhno

Toos aan u helnee

Tii hore xumaatee

Tana yaan la tuminee

Tiigsada aduunkoo

Tuujiyo maskaxdoo

Tixgaliya taariikhdo

Tacabkeeda gala

Maalinkii tagtana

Tiir adag ku xidho

ku’danbey wax tariyo

Taladiisa noqoniye

]Fuaad Abdillahi Hassan

Fuaad_phy@hotmail.com

Hargeisa,Somalialnd