Waxay ahayd maalin jimce ah
markii aan u diyaar garoobay salaadda. Waxaan yara tagay suuqa meelaha
fagaarayaashaa ah ee la iskugu yimaaddo, anigoo ku talo galkaygu ahaa in aan
meelahaa suuqa kasii sharaabo inta aanay salaadda gaadhin. Waxan soo maray koox dhalin yaro ah oo doodaysa. Kadib markii aan fadhiistay ee aan in muddo ah
dhegeystey qodobka ay ka
doodayaan iyo gundhiga sheekada, ayaan ogaaaday in ay ka doodayeen buug wakhtiyadan danbeba
aan ku arki jiray degellada lagu soo bandhigo buugaagta sida redsea-online,
ururka qoraaga Somaliland,
degelka dhaqanka iyo
suugaanta farshaxan iyo degelka suugaanta iyo dhaqanka ee aftahan.
Waa buug uu qoray C/raxmaan
C/laahi Faarax (Barwaaqo) magaciisana la yidhaa halbixinta ereyada computerka.
Hadalka waxaan soo gaadhay goor ay sii dheel-manayso dhalinyartii dooddu ka
dhaxaysey oo u qaybsanayd laba kooxood. Koox tilmaamaysay in aanu qoraagu
adeegsan afsoomaaligii saxa ahaa balse uu adeegsaday ereyo aan afsoomaaliga ku
jirin ama laga isticmaalo meelo kale oo ka baxsan bulshadeena. Halka kooxda ka
soo horjeedday ay si xooggan ugu doodaysey in weedhahaasi ay yihiin weedho iyo
ereyo ahaa alaabo aynu hore u lahayn oo dib innoogu soo noqday qoraaguna uu dib
u bakhti afuufay.
Dhalinyartaasi waxay
akhriyeen dhawr eray oo ka mida erayada buugga ku jiray oo ay ku andacoonayeen
iska daa inay noqdaan eraybixin kumbuyuutar ee aanay waligood dhagahooda kusoo
dhicin. Ereyadaasi waxa ka mid ahaa , ereyga QURAAR oo kooxi sifiican u
sharraxi karaysay, halka ay xubnaha kooxda kale ay ku doodayeen inaanay
waligood maqal.
Haddaba, waxa xaqiiqo ah
inuu eraygani yahay eray xilli hore la adeegsan jiray. Waa eray Soomaali sooc
ah oo aan hadda la adeegsan, balse laga heli karo oo keliya bulshada reer
miyiga ah.
Sida runta ah, erayga ‘
quraar’ wuxuu ka so jeedaa asalkiisii hore dadkeenna reer miyiga ah. Waxay
samaystaan agab, kaasi oo ay ku shaqaystaan, beeraha ku qotaan, wax ku cunaan,
qaarna ay wax ku tumaan. Haddaba, agabkaasi marka la soo jaro ayaa si loo
qurxiyo oo loo hagaajiyo oo loo xardho, waxa ay u adeegsaan gudin yar aadna uga
daab gaaban GUDIN MASAARTA geedaha lagu jaro. Gudintaas yar waxaa la yidhaa
(GUDIN QURAAR). Waxaana lagu quraaraa mooyaha, gacafka, tibaha, agabka dibida
lagu xidho ee loo adeegsado beer falidda, qabaallada adhiga carrada loogu
dhigo, iwm. Waxaan u malaynayaa inaad fgaratay ujeeddada erayga quraar.
Haddii aan u noqonno xagga
computer-ka, markaan u baahanno inaan shay edit-garayno miyaanu ereyga ‘quraar’
si fiican ugu dhigmin oo aynaan halkii aan ka odhan lahayn EDITING ku beddelan
karin QURAARID oo ah afkeenna.
Waxaa isla maalinkaas aan
arkay, iguna dhalatay inaan akhriyo buuggaas qiimaha leh. Muddo yar ka dibna
waxaan ka qaatay dhalin yartii, isla maalinkii aan akhriyayna waxaan
xaqiiqsaday inuu Soomaaligu yahay af aad u qaaliya. Waxaanan is waydinayay
maalinkaas aan akhrinayay su’aalo badan. Waxaana I hortaallay caddayn sheegaysa
in afsoomaaligu yahay af ballaadhan oo hodana wax walbana laga heli karo, balse
dadkii lahaa ay dayaceen kana doorteen afaf kale iyagoo moodaya inay ilbaxnimo
tahay kana horaysiinaya afkooda af kale oo shisheeye ah.
Wax fudud maaha in la
sameeyo eray bixin iyadoo hawsha ugu culus tahay sidii la iskula doonan lahaa
eray Soomaaliya oo loo bixin karo qayb kombuyuutarka ka mida magaciisuna
tilmaamayo hawsha uu qabanayo.
Markii aan waday akhriska
buuggan ayaa waxay indhahaygu aad ugu dhaygageen labadan eray LEFT MARGIN iyo
RIGHT MARGIN oo uu C/raxmaan u helay erayo lagu beddelan karo oo Soomaaliya
kana baarandagay. Bal u fiirso oo akhri habka gaaban ee qoraagu iskula doontay
erayadan.
( Marka beer la qodayo
marka hore waxaa la jeexaa laba faag kuwaasoo muujinaya halka ay beerta
faliddeedu ka bilaabmayso iyo halka ay ku dhamaanayso. Labadaas faag waxaa la
lakala yidhaa FAAGGA MIDIG iyo FAAGGA BIDIX. Inta u dhaxaysana waxaa la yidhaa
(BOOY). Waana inta wax lagu beero ama lagu shiniyeeyo).
Haddaba qoraagu wuxuu daaha
ka qaaday falkaasi inuu u dhigmi karo ka marka aynu kumbuyuutarka wax ku
qorayno. Si aanu qoraalku u dhaafin halka aynu doonayno waxaan u samaynaa waxa
la yidhaa margins. Markaas maxaa innoo diiday margins inaan ku beddelanno
faagag. LEFT MARGIN iyo RIGHT MARGIN maynaan ugu kala yeedhi Karin FAAGGA BIDIX
iyo FAAGGA MIDIG inta wax lagu qorayana maynaan odhan Karin BOOY.
Qoraagan caanka ah ee ku
talax tagay dhaqanka, suugaanta, iyo xikmada afka Soomaaliga ayaa ku dadaalay
iskuna hawlay inuu inoo soo bandhigo ereyo badan oo dadka computer-da adeegsada
halkii ay ka adeegsan jireen ereyo qalaad ay isticmaali karaan. Erey bixintan
wanaagsan ee uu isku soo hawlay qoraagan oo runtii ah nin hawl kara ilaaliyana
suugaanta iyo dhaqanka Soomaaliyeed dadaalkiisii wuu kasoo baxay. Laakiin waxaa
loo baahan yahay in laga reebo lagana kaydiyo afsoomaaligan uu inoo soo
bandhigay oo runtii aanay dhalinyarta waqtigani 50% aanay garanayn macnaha
ereyo badan oo ku jira buuggan oo ahaa afsoomaali nabaad guuray oo qiimo leh lana
adeegsan jirey xilliyo hore iyo ereyo kale oo qoraagu inoo soo bandhigay.
Waxaa hubaal ah marka aad
akhrinaysid buuggan in aad arki doonto caddayn sheegaysa in af-soomaligu yahay
af hodana, waxwalbana laga heli karo, laakiin dadkii lahaa ay dayaceen kana
doorteen afaf kale iyagoo moodaya inay ilbaxnimo tahay.
Waxaan ku soo
gabagabaynayaa maqaalkaygan waar ha la ilaaliyo afka haddii kale waxa dhici
doonta in carruurteennu noqdaan dad jahawareersan oo uu afkoodu dacawo-ey yahay
una dhaxeeyo afaf badan.
Waqtiyadii hore dadkeenu
wuxu ahaa dad gabayo, heeso, heeso hawleedyo, shee-kooyin, iyo murti kale
adeegsan jiray. Sidaas ay tahay haddii ayna ahayn dad aftahamiin ah maanta
maynaan helneen taariikho badan oo waddankeenna ka dhacay balse hadda marka
aynu u baahanno in aynu baadhno dhaqankeennii iyo xaaladihii wakhtigaas waxaan
ku laabanaa gabayadii waxa ay ka sheegeen. Haddii kale manaynaan ogaanneen
taariikhdii, dhibtii iyo dheeftii ka dhacday dhulkan iyo dhaqankii, iyo afkii
bulshadan. Balse waxaan kala soo dhexbaxnay kana dheeganay gabayadii iyo
murtidii ay is waydaarsan jireen. Gabayadaasi iyo xikmadahaasi hore waxay inoo
yihiin maktabado ama Madxafyo aan wax ka akhrisan karno, kuna kaydsan yihiin,
kana heli karno taariikho badan oo hore u dhacay . Sidaas ay tahay maanta ma
jiraan rag gabayaa ah oo u dhigma raggii hore gudbin karana taariikhdan aan ku
sugannahay. Balse waxaa weli nool rag aan waxba ka dhicin raggaas hore oo ku
dadaalay inay ururiyaan afka, dhaqanka, iyo taariikhda dadkan, kuna qoray buugaag
si ay u helaan dadyawga innaga danbeeya iyo kuwo maanta nool ee aan waxba ka
ogayn dhaqanka, suugaanta, afka saxa ah iyo taariikhdii hore tusaale ahaan
qoraaga buuggan .
C/raxmaan, qoraaga buuggan
EREYBIXINTA COMPUTER-Ka, runtii waa nin gabayaa ah maskax maal ah. Waxaanu hore
usoo bandhigay maqaallo, gorfayn iyo buugaag badan oo dhamaantood faa’iido u
leh bulshadeena waana kuwan:-
Hawl qabadka C/raxman
C/laahi Barwaaqo waxaa ka mida
Buugaag:
1) Mahadhada iyo waxqabadka
Maxamed Xaashi Dhamac Gaarriye (2007)
2) Hal aqoon: Warsidaha
suuganta iyo dhaqanka Soomaaliyeed (2000 ilaa hadda )
3) Abwaanka cudurrada dadka
iyo duunyada (2001)
4) Magac bilaash uma baxo:
Ujeeddooyinka magacyada iyo naanaysaha
5) Abwaan cusub oo
Afsoomaali iyo Af-ingiriisiya (1995)
6) Hal bixinta erayada
kumbuyuutarka
Qoraallada:-
· Baaxadda Suugaantav
haweenka Soomaaliyeed
· Caadooyinka Soomaalida
· Ciyaaraha Soomaalida
· Cudurrada iyo habkii ay
Soomaalidu isaga daweyn jirtay
· Dhirta iyo dheefteeda
· Ujeedooyinka magacyada magaalooyinka
Soomaaliyeed
· Kumaa ah aabbaha
miisaanka: ma Gaarriye mise Carraale ?
· Qalabka iyo Suugaanta
qodaalka (waxa la qoray Nugidoon)
· Siyaabaha ay Soomaalidu u
ducaysato
· Taabudnimada ereyga magac
iyo adeegsigiisa
· Ujeedooyinka magacyada
xoolaha dhedig
· Xasilloonidarada
afsoomaaliga
Taxanaha baro abwaankaaga:
- Mahadhadii Maxamed Ismacil diiriye “qaasin”
- Mahadhadii C/laahi
Suldaan Timacade
- Mahadhadii Muuse Xaaji
Ismaaciil Galaal
- Mahadhadii Ibraahin Xuseen Ismacil “Cirasuge”
Gorfaynta:
- Gorfaynta Qaamuuska cusub ee afsoomaaliga
- Gorfaynta buugga waxa la yidhi “sheekooyin hide ah”Ø
- Ma dhabaa qabiil waa qab iyo iil ?
- Gorfaynta buugga la yidhaa “Guri waa haween”
- Gorfaynta buugga la yidhaa:- literature of Somali onomastics and proverbs
C/raxmaan wuu dadaalay
laakiin xilkii innaguu ina saran yahay waxaana loo baahan yahay inaan hir
gelino ereyadan, ugana dhaadhicino carruurta, iyo dhalinyarada iyo dumarkaba si
ay u noqdaan erayo la adeegsado.
( Nin wayn oo wax garad ahaa
ayaa waxa laga hayay inuu yidhi:-
anuu waxaan jiraa saddex
boqol oo gu’. Markaasay la yaabeen dadkii una maleeyeen khurafaad leh, qof
beenaale ah oo wuxuu doono iska odhanaya. Laakiin qaar kale oo si kale u
fikirayay ayaa waydiiyay sideed u jirtay sadex boqol oo gu’ adeer?.
Waxaanu ku warceliyey adeer
boqol gu’ awoowgay ayaa jiray oo aabbahay uga sheekeeyay, boqolka kalena waxaa
jiray aabbahay oo aniga iiga sheekeeyay. Boqolka kalena anaa noolaa).
Talo bixin :
Si loo hirgeliyo ereyadan
uu inoo kaydshey qoraagu marka hore waa in meelaha lagu dhigo computer
soft-ware iyo hard-ware-ba ay samaystaan buugaag Soomaaliya oo ka hadlaya
computer-ka iyagoo ka dheeganaya buuggan. Macalimiintuna waa inay ku gudbiyaan
afsoomaali kana dhaadhiciyaan ardayda oo halkii ay ka odhan lahaayeen
FORMATTING waa inay adeegsadaan AGLOOLID.
Waa in ay ragga farsamo
yaqaaniinta ah ee computer-da hagaajiya iyo kuwa iibiyaaba isticmaalaan
ereyadan si ay bulshada u dhex galaan ulana qabsadaan dadku. Waxaana hubaala
haddii dadka iibiyaa qalabka computer-da ay isticmaalaan erayadan Soomaaliga ah
in ay si degdega u noqon doonaan erayo macruuf ah oo la isla garanayo.
Qoraaga waxaan kula
talinayaa in uu soo saaro buug noociisu yahay Soomaali lagu turjumay Soomaali,
sababtoo ah waxaa ku jira buuggan ereyo badan oo ilaa dhawr boqol oo erey ah
50% aanay garanayn dhalinyarta hadda joogtaa. Waxa kale oo muhiima in loo sheego
dadka halka ay erayadani asalkoodu ahaa sida erayo badani kaaga baahanayaan
dictionary ama micneeye.
Fu,aad Cabdilaahi Xassan
Fuaad_phy@hotmail.com
Hargeisa, Somaliland
No comments:
Post a Comment